Abstractie bouw je bottom-up

“Wat op individueel niveau geldt, geldt ook voor de ­samenleving. Het vitale vooruitgangsgeloof uit de jaren zestig en ­zeventig is niet meer; in deze tijd moet ervoor worden gewaakt dat “destructieve krachten” niet de overhand krijgen.

Dat gepruts in de marge? De media bekrachtigen inderdaad sinds enige jaren wel consequent het beeld van het vallen van de avond. Kom op, jongens, proberen objectief te zijn is toch geen kwestie van meewerken aan datgene wat je niet zou willen!

“Om het lot van haar moeder te ontlopen, zette ze vol in op de ratio:

“Ik dacht: als ik het maar kan begrijpen dan kan ik me wapenen tegen die ellendige inzinkingen. Via de wetenschap hoopte ik greep te krijgen op mezelf en de wereld. Dat lukte maar ten dele, al heeft mijn honger naar inzicht me ver gebracht.

Maar we worden grosso modo toch bepaald door onze transio.

“Ik heb eerlijk gezegd helemaal geen behoefte aan een hogere bestemming of een bepaald doel. Voor mij is het genoeg een zinvol leven te leiden. Dat houdt in: goed zorgen voor de mensen om me heen, mijn kinderen, familie, vrienden. Maar ook mijn talenten inzetten voor zaken die ik belangrijk vind. Je kunt dus zelf zin aan je leven geven, maar ik zie geen evolutionair doel.

Maar dat zou toch ook bizar zijn: in de evolutie een doel zien?! En die hogere bestemming? Die is nu juist niet gegeven – maar ook dat is toch niet als iets anders te begrijpen dan gebrek aan inzicht? En toch heeft ze de juiste conclusie getrokken: je inzetten voor zaken die je zelf belangrijk vindt.

“Eerlijk gezegd hadden we het er nooit over. “We zijn op aarde, want we zijn geboren,” daar hield het ongeveer op.

Het antropisch principe dat weinig toelicht. Maar het feit dat mijn persoonlijkheid niet past bij vervlogen tijden zou iets van een tipje van de sluier moeten zijn – mijn ouders konden alleen maar “samenkomen” door de naoorlogse organisatie van het tertiair onderwijs, enz.

Een aleatoir perspectief kan ook iets toevoegen: het bewustzijn kan niet ervaren worden zonder het idee van een persoonlijkheid: zoals wij de waarden van ons referentiekader “zijn,” kunnen wij dat niet ervaren als een keuze (Taylors argument tegen Sartres “of mijn moeder of mijn vaderland”).

Wat kunnen we nog meer?

Q: “Kunt u die aversie tegen de zinvraag uitleggen?

A: “Ik denk dat het werd gezien als een vraag die hoorde bij voorgaande generaties. Daar waren we aan voorbij, dachten we. Wij richtten ons op de samenleving als mensenwerk. In de jaren zestig en zeventig was het optimisme enorm – de betrokkenheid bij het leed van mensen aan de andere kant van de wereld groeide, er werd positief over de mondialisering gedacht en de secularisering werd als een bevrijding gezien.

Ik zou werkelijk niet kunnen bedenken hoe je dat niet als zinvol kunt uitleggen.

“Vroeger vond ik het geloof achterhaald en een beetje dom, hoe kon je dat toch allemaal geloven? Daar ben ik echt van teruggekomen. Zonder dat ik mezelf overigens religieus vind. Maar ik zie nu dat het over waarden gaat die ernstig verwaarloosd zijn.

Bevrijding gaat gepaard met verlies, maar het is niet altijd andersom. Maar zonder die bevrijding – wattan?!

“We missen ook een element van de zuilen, namelijk de verbinding die zij tussen laag en hoog, arm en rijk, legden.

Ja? Bekommerde de rijke katholiek zich om de katholieke arbeider? Of had die laatste dat idee?

“Het blinde proces van de evolutie, waarin er geen schepper meer is, is voor veel mensen een onveilig idee. De mens heeft behoefte aan iets groters dan hijzelf dat ergens op is gericht. Het idee van chaos of willekeur is bedreigend.

Dat kan niet waar zijn en evolutie wordt vanzelfsprekend gewoonlijk verkeerd uitgelegd (geluk vs gestructureerd geluk zoals een doelpunt, fantasie vs gestructureerde fantasie zoals een theorie). Het grotere is natuurlijk het leven na de dood: al onze kinderen.

Maar bovendien saillant: een principe op een hoger abstractieniveau (ordenend) wordt tegenover chaos (i.e. aleatoriteit) gezet: het zien van samenhang vs. het ontbreken ervan. En wij als conceptuele wezens zien het duidelijk: wij zullen altijd allerlei vormen van samenhang waarnemen, omdat dat ons talent is. Chaos is ondenkbaar.

Het grotere wordt door ons dan ook als noodzakelijk ervaren: hogere abstracties ervaren we als dieper – de ervaring van meer samenhang heeft meer impact – wat we ook zo mooi terugzien in het positieve gevoel wanneer het kwartje valt. (Kanttekening: mensen die hoopten dat ze bijzonder slim waren kunnen teleurgesteld zijn terwijl de traagheid van hun begrip langzaam tot hen doordringt, wat overigens niet terecht is.)

“Ook het omarmen van de meritocratische gedachte reken ik tot de vooruitgang: niet door je afkomst, maar door te leren verwerf je een positie.

De meritocratie is natuurlijk ook een nieuwe verschrikking en Nobel-prijzen een chimaera. Of bedoel ik: een absurditeit. Is niet het feit voldoende beloning voor een wetenschappertje?

“Bovendien is vooruitgang geen vanzelfsprekende gang van de geschiedenis. Het kan ook keren, het staat niet zo in het plan der schepping geschreven. Mensen zijn helaas in staat alles weer af te breken. Zowel de scheppende als de vernietigende kracht huist in ze.

Dit lijkt me duidelijk onwaar: hoewel het niet “vooruitgang” is wat onomkeerbaar is, kunnen de meeste ontwikkelingen niet zonder meer gekeerd worden. De neiging van ongelijkheid om toe te nemen is niet het tegenovergestelde. De impact van technologische ontwikkeling wordt steeds groter. Het internationaal recht kreeg pas 400 jaar geleden haar eerste Gestalt (Yo, Hugo..).

En tenslotte toch iets over die finale frase: sommige ideeën zijn veerkrachtiger dan andere. Om ze dan in niet meer dan twee categorieën in te delen lijkt een nodeloze vereenvoudiging (hoewel dit dus een voorbeeld van vertweevoudiging zou zijn): zo’n soort hyperabstractie die de wet van de uitgesloten derde volgt, kan bijna geen betrekking hebben op concrete fenomenen zoals de kracht die ons voortstuwt als we zo graag iets willen.

Bron: Fokke Obbema – https://www.volkskrant.nl/mensen/christien-brinkgreve-doorgrond-je-eigen-verlangens-en-angsten~b7d9977d/ 14 april 19